مقاله علمی با منبع : بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- قسمت ۲۷

ور نگـونسـاری سـرت سوی زمـیـن
(۲/۱۸۱۵)
اقتباس از آیه «فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى‏ کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلینَ»، (زمانی که شب بر او پرده انداخت، ستاره‌ای دید، گفت این پروردگار من است، آنگاه چون افول کرد، گفت افول کنندگان را دوست ندارم.)، (انعام، ۷۶). مولانا ضمن اشاره صریح به عبارت قرآنی، آن‌را در منطق تعلیمی به کار گرفته و می‌گوید اگر سرت را به‌سوى زمین خم کنى و متوجّه دنیاى پست مادّى شوى، قطعاً تو نیز جزو افول‌کنندگان خواهى بود و حق تعالى افول‌کنندگان را دوست نمى‌دارد.
□
دسـت مـا را دست خـود فرمـود احد
چـون بــود یـدُ اللَّـهِ فــوقَ ایـدیـهـم
(۲/۱۹۱۸)
اقتباس از عبارت قرآنی «إِنَّ الَّذینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ و یدُ اللَّهِ فوقَ ایدیهم…»، (بی‌گمان کسانی که با تو بیعت می‌کنند، در واقع با خدا بیعت می‌کنند. دست خداوند برفراز دست ایشان است…)، (فتح، ۱۰). مولانا صراحتاً بخشی از عبارت قرآنی را در بیت می‌آورد و می‌گوید چون دست خدا بالاتر از همۀ دست‌هاست، خداوند یکتا دست ما را دست خود خوانده است.
□
رَبِّ … یَـسِّــرْ زیــر لب می‌خـوانـدم
مـی‌شنیدم فحــش و خــر می‌رانـدم
(۲/۱۹۲۴)
اقتباس از آیات «قالَ رَبِّ اشْرَحْ لی‏ صَدْری. وَ یَسِّرْ لی‏ أَمْری»، (گفت پروردگارا دل مرا برایم گشاده دار. و کارم را بر من آسان کن.)، (طه، ۲۵-۲۶). مولانا معتقد است که پیامبران برای هدایت مردم رنج‌ها کشیده‌اند ولی با تکیه به نیروی معنوی باطنی رنج‌ها را بر خود هموار می‌کردند و علی رغم شنیدن ناسزای دشمنان از خداوند می‌خواستند که کارها را بر آن‌ها آسان نماید.
□
تــا بـجـوشــد شیــرهای مهرهـاش
گفــت ادْعُــوا اللَّـهَ بـی‌زاری مـبـاش
(۲/۱۹۴۵)
اقتباس از عبارت قرآنی «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى…»، (بگو [او را] چه الله بخوانید و چه رحمان، هر چه بخوانید او را نام‌های نیک است…)، (اِسراء، ۱۱۰) و «اَدعُوا رَبَّکُم تَضَرِعاً و خُفیۀً إِنّهُ لا یحِبُّ المعتدینَ»، (پروردگارتان را به زاری و پنهانی بخوانید که او از حد گذرندگان را دوست ندارد.)، (اعراف، ۵۵). مولانا بهانه‌ای می‌جوید تا به دیدگاه خود در باب دعا و خواندن خداوند بپردازد. از نظر او، خداوند در پی‌ بهانه‌ای است تا بندگان او را بخوانند. منظور از «ادعُوا الله» آن است که هیچ‌گاه بی‌تضرع و زاری مباشید.
□
انـدریـن پستـی چه بر چفـسـیـده‌ای
فِـی السَّـمـاءِ رِزْقُـکُــمْ بـشـنـیـده‌ای
(۲/۱۹۵۶)
اقتباس از آیه «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ»، (و در آسمان مایه‌ی روزی شماست و نیز آنچه به شما وعده داده‌اند.)، (ذاریات، ۲۲). مولانا تفسیری نو و زیبا از آیه ارائه می‌کند و می‌گوید مگر نشنیده‌اى که حق تعالى مى‌فرماید: روزى شما در آسمان است؟ پس چرا به این دنیاى پست چسبیده‌اى؟
□
دیـد صـد شَـقَّ الْقَـمَــر بـاور نــکرد
چــون نبُد بـوجهــل از اصحاب درد
(۲/۲۰۵۹)
مصرع دوم اشاره به آیه «اقْتَرَبَتِ السَّاعَهُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ»، (قیامت نزدیک شد و ماه دو پاره شد)، (قمر، ۱). مولانا برای بیان مقصود خود از آیه استفاده می‌کند و می‌گوید چون ابوجهل درشمار دردمندان صاحبدل نبود، صد بار شکافته شدن ماه را دید ولى تصدیق نکرد و یا صد نوع از این معجزات شگفت‌انگیز را از آن حضرت دید ولى ایمان نیاورد.
□
امــر أَعْـرِضْ عَنْـهُـمْ پـیـوسـتـه شـد
پس ره پـنـد و نصـیحت بسـته شــد
(۲/۲۰۶۵)
اقتباس از آیه «أُولئِکَ الَّذینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فی‏ قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فی‏ أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلیغاً»، (اینان کسانی هستند که خداوند ما فی الضمیرشان را می‌داند، پس از ایشان روی بگردان و پندشان ده و به آنان سخنی رسا که در دلشان مؤثر افتد بگو.)، (نساء، ۶۳) و نیز (سجده، ۳۰). «اعرض عنهم» بخشی از آیه مذکور است که روی‌گردانی از ستمگران توصیه می‌کند.
□
اِحـْفَـظُــوا أَیْمــانَـکُـمْ بــا او مــگـو
تـو ز أَوْفُــوا بِالْعُـقُــودِ دســت شــو
(۲/۲۱۳۸)