بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

(۲/۳۰۷۹)
اقتباس از آیه «وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ»، (و زمین را گستراندیم و نیکو گستراننده‌ایم.)، (ذاریات، ۴۸). مولانا از عبارت قرآنی بهره گرفته است و می‌گوید ایی کسى که نمى‌توانى از این دنیاى پست خوددارى کنى، چطور مى‌توانى بر دورى از خداوندى که بساط زمین را گسترده است صبر کنى؟
□
گفـت هــذا رَبّ هـان کـو کـردگــار
کـو خلـیـلی کـو بـرون آمـد ز غــار
(۲/۳۰۸۲)
اقتباس از عبارت قرآنی «… قالَ هذا رَبِّی…»، (…گفت این پروردگار من است…)، (انعام،۷۶، ۷۷، ۷۸). مولانا با اشاره صریح به آیه می‌گوید کجاست آن دوست خالص حضرت حق که از غار طبیعت و نهانخانه‌ی مادّیت بیرون آید و بگوید: این پروردگار من است، آنگاه بگوید: کجاست خداوند حقیقى جهان.
□
گـرچـه پر مکـرسـت آن گنـده بغــل
آنــک کَـالْأَنْـعـام بد بَـلْ هُـمْ أَضَـــل
(۲/۳۰۸۷)
برگرفته از عبارات قرآنی «… أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ»، (… اینان همچون چارپایانند، بلکه گمراه‌ترند، اینانند که غافلند.)، (اعراف، ۱۷۹) و «… إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً»، (… آنان جز همانند چارپایان نیستند، بلکه ایشان گمراه‌ترند.)، (فرقان، ۴۴). مولانا خلاقانه از عبارت قرآنی استفاده می‌کند تا بگوید آن‌کس که همچون چهارپایان است و بلکه فروتر از چهارپایان، اگر آکنده از نیرنگ هم که باشد، باز متعفّن است.
□
در درون او حَـیــات طَـیِّـبَـه اســت
جز مگـر پـیـری کـه از حقّست مست
(۲/۳۱۰۵)
اقتباس از عبارت قرآنی «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاهً طَیِّبَهً…»، (هرکس از مرد یا زن که کار نیک کند و مؤمن باشد، به زندگانی پاک و پسندیده‌ای زنده‌اش می‌داریم…)، (نحل، ۹۷). مولانا در بیت از ترکیب قرآنی برای بیان مقصود استفاده کرده است.
□
یـا الـهــــی غیــرَ مــا عَـلَّـمْـتَـنــا
چـون ملایــک گــو که لا عِــلْمَ لَنـا
(۲/۳۱۸۰)
اقتباس از آیه «قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ»، (گفتند، پاکا که تویی، ما دانشی نداریم جز آنچه به ما آموخته‌ای، تو دانای فرزانه‌ای.)، (بقره، ۳۲). مولانا از آیه در منطق تعلیمی و عرفانی بهره گرفته است.
□
بهــر بـو اَلـقُــوهُ عـلــی وجـهِ ابــی
گفـت یـوســف ابن یعقــوب نـبــی
(۲/۳۲۳۹)
اقتباس از آیه «إذهَبوا بِقَمیصی هذا فَأَلقُوهُ علی وجهِ ابی یأتِ بصیراً وَ أتونی بأَهلِکم اجمعین.»، ([یوسف گفت:] حال این پیراهن مرا ببرید و آن را بر روی پدرم بیفکنید تا بینا شود و همه‌ی خانواده‌هایتان را به نزد من بیاورید.)، (یوسف، ۹۳). مولانا تفسیری خلاقانه از آیه ارائه می‌دهد و می‌گوید حضرت یوسف، فرزند حضرت یعقوب به سبب بوی معنویت و روحانیت اولیاء اللّه گفت پیراهنم را روى صورت پدرم بیفکنید.
□
در چَــرا از أَخْـرَجَ الْـمَـرْعى چــران
گوسـفنــدان حــواســـت را بـــران
(۲/۳۲۴۸)
مصرع دوم اقتباس از آیه «وَ الَّذی أَخْرَجَ الْمَرْعى»، (و همان کس که چراگاهها[ی سبز و خرّم] رویانید.)، (اعلی، ۴). مولانا در اینجا مانند بسیارى از موارد دیگر چند لفظ از یک آیه‌ی قرآنى را در بیت خود تضمین کرده، ولى آن را در معناى مجازى مورد نظر خود بکار گرفته است. بنابراین مى‌گوید: اى انسان، حواس تو نیز همانند رمه‌ی گوسفندان است که باید آنها را از صحارى خشک و قفر محسوسات به مرغزار و چراخور معنویات درآورى تا از گل‌هاى معانى و روحانى خورند و کمال یابند.
□
مشتـری بـی حـد کـه اللَّـهَ اشْـتَـرى‏
لب ببـسـته مست در بیــع و شــری
(۲/۳۲۷۲)
اقتباس از عبارت قرآنی «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ…»، (خداوند جان و مال مؤمنان را در ازاء بهشت از آنان خریده است…)، (توبه، ۱۱۱). مولانا تفسیری عرفانی زیبا از بیت ارائه کرده است و می‌گوید صاحب علم تحقیقى، لب از سخن فرو مى‌بندد و مستانه به خریدوفروش و دادوستد معنوى سرگرم مى‌شود. خریدار این علم، حضرت حق است که او را نهایتى نیست.