سامانه پژوهشی – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

ایـن یـکی خالــی و آن پـر از شـکـر
هر دو نـی خـوردند از یک آب خـور
(۱/۲۶۹-۲۷۰)
اشاره به عبارت قرآنی «… یُسقَی بِماءٍ واحدٍ و نُفَضِّلُ بعضَها علی بعضٍ فی الأُکُلِ…»، (… همه به یک آب آبیاری می‌شوند و میوه‌های بعضی را از بعضی دیگر برتر ساخته‌ایم…)، (رعد، ۴). در این بیت مولانا با مثالی درصدد تفهیم منظور به مخاطبانش است. انسان آگاه و انسان گمراه را به آهو و نی تشبیه می‌کند و نتیجه می‌گیرد که در همه آفریدگان دوگونگی است. مانند این تشبیه را در عبارت قرآنی ذکر شده می‌توان دید.
□
از پـی اســتـیــزه آیــد نــه نــیـــاز
آن مـنـافق بـا مــوافـــق در نــمــاز
بــا مـنــافـق مـؤمـنان در برد و مـات
در نـمـاز و روزه و حـــج و زکـــات
(۱/۲۸۵-۲۸۶)
اقتباس از آیه «إِنَّ المنافقینَ یُخادِعُونَ اللهَ و هو خادِعُهُم و إِذ قاموا الی الصلوۀ قاموا کُسالی یُراءُون النَّاس و لا یَذکُرُونَ اللهَ إلَّا قلیلاً.»، (منافقان می‌خواهند به خدا نیرنگ بزنند حال آن‌که او به آنان [به جزای عملشان] نیرنگ می‌زند و [اینان] چون به نماز برخیزند کسل‌وار برخیزند با مردم ریاکاری کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی‌کنند)، (نساء، ۱۴۲) که تأثیر مفهوم آیه‌ی ذکر شده را در دو بیت فوق می‌توان دید.
□
هر یکی بــر وفــق نــام خــود رود
هــر یکی سـوی مـقــام خــود رود
(۱/۲۸۹)
اشاره به آیه «قل کُلٌّ یَعمَلُ عَلی شاکِلَتِه، فربُّکم أَعلمُ بِمَن هو أَهدی سبیلاً.»، (بگو هرکس فراخور خویش عمل می‌کند؛ و پروردگارتان داناترست که چه کسی رهیافته‌تر است.)، (إِسراء، ۸۴) که مفهوم آیه در مصرع اول بارزتر است.
□
جان موسی او و مــوســی جــان او
عــهـد عـیـسی بود و نوبــت آن او
(۱/۳۲۵)
اشاره به عبارت قرآنی «… و ما أُوتِیَ مُوسی و عیسی و ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِن ربّهم لانُفَرِّقُ بینَ اَحدٍ منهم و نحن له مسلمونَ.»، (و آنچه به موسی و عیسی و آنچه به پیامبران از سوی پروردگارتان داده شده ایمان آورده‌ایم، و بین هیچ یک از آنان فرق نمی‌گذاریم و ما فرمانبردار او هستیم.)، (بقره، ۱۳۶). در این بیت مولانا به این مطلب اشاره می‌کند که حضرت موسی و حضرت عیسی این دو پیامبر خدا در حقیقت یکی بودند زیرا هر دو به یک منشأ روحانی بستگی داشتند و آیه ۱۳۶ سوره بقره این ذهنیت و این اندیشه را به مولانا داد.
□
صد حجاب از دل بـه سوی دیده شـد
چون غرض آمد هـنـر پـوشـیـده شـد
(۱/۳۳۴)
الهام از آیات «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ حِجاباً مَسْتُوراً. وَ جَعَلْنا عَلى‏ قُلُوبِهِمْ أَکِنَّهً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی‏ آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى‏ أَدْبارِهِمْ نُفُوراً»، (و چون قرآن خوانی، بین تو و بی‌ایمانان به آخرت حجابی پوشنده قرار دهیم. و بر دل هایشان پوشش هایى نهاده ایم تا قرآن را چنان که باید درنیابند، و در گوش‌هایشان سنگینى قرار داده‌ایم تا آن را چنان که درخور آن است نشنوند. و هنگامى که پروردگارت را در قرآن به یگانگى یاد کنى پشت مى کنند و مى رمند.)، (إسراء، ۴۵-۴۶). مولانا در این بیت از مفهومی متفاوت با آنچه منظور آیه بود بهره می‌گیرد آیه اشاره دارد به حجاب و پوششی که بر دل بی‌ایمانان قرار داده شده تا قرآن را آنچنان که درخور است درنیابند اما بیت از همین مفهوم برای بیان این مطلب استفاده می‌کند که خشم و شهوت حجاب‌هایی هستند که نمی‌گذارند انسان درست ببیند.
□
لـیـک در بـاطـن صـفـیـر و دام بـود
او بـه ظــاهــر واعــظ احکــام بــود
(۱/۳۶۵)
اشاره به عبارت قرآنی «یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فی‏ قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ.»، (… و زبانشان چیزی می‌گویند که در دل‌هایشان نیست و خداوند به آنچه نهان می‌دارند داناتر است.)، (آل عمران، ۱۶۷)؛ «قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ…» (… به زبان می‌گویند ایمان آورده‌ایم، ولی دلشان ایمان نیاورده است…)، (مائده، ۴۱) و «… یُرْضُونَکُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبى‏ قُلُوبُهُمْ وَ أَکْثَرُهُمْ فاسِقُونَ.»، (… [اینان] شما را با زبان خود خوشنود می‌کنند، حال آنکه دل‌هایشان از آن ابا دارد و بیشترشان نافرمانند.)، (توبه، ۸). حضور پنهان عبارات قرآنی ذکر شده را که خلاقانه بیان شده در بیت فوق می‌توان یافت.
□
حـفظ کردی یـا چو کشـتـی نـوح را
کاش چـو اصحاب کهف ایـن روح را
(۱/۴۰۵)
ضمن اشاره مصرع اول به داستان اصحاب کهف که در سوره کهف بیان گردید، مصرع دوم اشاره به آیه «وَ قالَ ارْکَبُوا فیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحیمٌ»، (و گفت برآن سوار شوید که روانه شدن و لنگر انداختنش با نام خداست، که پروردگار من آمرزگار مهربان است.)، (هود، ۴۱) دارد. اشاره به هر دو داستان متوجه این نکته است که مؤمن در پناه خداست که مولانا مفهوم آیه را با خلاقیت و نوآوری بیان می‌کند.
□