پژوهش – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- قسمت ۵۳

(۲/۳۰۱۴)
اقتباس از آیه «مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی‏ کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ»، (داستان کسانی که اموالشان را در راه خدا می‌بخشند همچون داستان دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه‌ای یکصد دانه؛ و خداوند برای هرکس که بخواهد [پاداشش را] چند برابر می‌کند و خداوند بخشایشگر داناست.)، (بقره، ۲۶۱). مولانا از تمثیل قرآنی در این بیت استفاده می‌کند.
□
آنک در اندیشـه نایـد آن خــداسـت
هـر چه اندیشـی پـذیـرای فنـاســت
(۲/۳۱۱۲)
الهام از آیات «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ. وَ یَبْقى‏ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ»، (هر کس که بر روی آن [زمین] است فنا پذیر است. و [سرانجام] ذات پروردگارت که شکوهمند و گرامی است، باقی می‌ماند.)، (الرحمن، ۲۶-۲۷). بیت فوق در وصف ذات کبریایى خداوند است و مفهومی مشابه با آیه مذکور را بیان می‌کند.
۴-۲-۳ بینامتنیت غیرصریح قرآن کریم و دفتر سوم مثنوی معنوی
نــه از طـنـاب و استـنـی قـایـم بـود
سقـف گـردون کـو چنیـن دایـم بـود
(۳/۵)
الهام از عبارات قرآنی «اللَّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها…»، (خداوند است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که آن‌ها را ببینند برافراشت…)، (رعد، ۲) و «خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقى‏ فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمیدَ بِکُمْ…»، (آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که آن‌ها را ببینند پدید آورد؛ و در زمین کوه‌هایی بیفکند تا شمارا نجنباند…)، (لقمان، ۱۰). مولانا آیه مذکور را در این بیت تداعی می‌کند.
□
بـــود از دیـــدار خـــلّاق وجـــود
قـوّت جـبــریــل از مـطبــخ نبــود
(۳/۶)
الهام از آیات «عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوى»، ([فرشته] نیرومند او را آموخته است.)، (نجم، ۵) و «ذی قُوَّهٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکینٍ»، (نیرومندی که نزد [خداوند] صاحب عرش، صاحب مقام است.)، (تکویر، ۲۰). مولانا در این بیت به نیرومند جبرئیل که در آیات مذکور آمده است اشاره کرده و آن‌را تفسیر می‌کند و می‌گوید نیروى جبرئیل از غذاهاى آشپزخانه‌اى و مادّى ناشى نمى‌شود؛ بلکه این همه قدرت روحانى از دیدار و شهود آفرینشگر هستى حاصل شده است.
□
غیـبـت ایشــان کـنـی کیـفــر بَــری
گوشـت‌هـای بندگـان حــق خــوری
(۳/۱۰۷)
اقتباس از عبارت قرآنی «…وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحیمٌ»، (… و کسی از شما از دیگری غیبت نکند؛ آیا هیچ کدام از شما خوش دارد که گوشت برادر مرده‌اش را بخورد، که از آن تنفّر دارید؛ و از خداوند پروا کنید که بی‌گمان خداوند توبه‌پذیر مهربان است.)، (حجرات، ۱۲). مولانا از مفهوم آیه و تمثیل قرآنی استفاده می‌کند و می‌گوید تو گوشت بندگان خدا را مى‌خورى؛ پشت سر آنان بد مى‌گویى؛ بدان که کیفر این کار ناپسند را خواهى دید.
□
تـا ننــالـد بـا خــدا وقـت گــزنـــد
بـر دهـان و بـر دلــش قفلست و بنـد
(۳/۱۹۹)
اشاره به آیه «خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَهٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ»، (خداوند بر دل‌ها و بر گوش‌هایشان مُهر نهاده است، و بر دیدگانشان پرده‌ای است و آنان عذابی بزرگ [در پیش] دارند.)، (بقره، ۷). مولانا تفسیری نو از بیت ارائه می‌دهد و می‌گوید بر دهان و قلب انسان نادان، قفل و زنجیرى از هوى و حماقت نهاده شده تا به هنگام اضطرار و گزند به درگاه ما ناله سر ندهد.
□
اسـتـخـوانـشـان را بـپـرس از مامضی
چــون به گـورستـان روی ای مرتضی
(۳/۲۷۴)
اشاره به آیات «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبینَ»، (پیش از شما سنّت‌هایی بوده و گذشته است؛ در زمین سیر و سفر کنید و سرانجام منکران را بنگرید که چگونه است.)، (آل عمران، ۱۳۷) و «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُجْرِمینَ»، (بگو در زمین سیر و سفر کنید و بنگرید که سرانجام گناهکاران چگونه بوده است.)، (نمل، ۶۹). مولانا از مفهوم بیت در منطق تعلیمی استفاده می‌کند.
□
زانــک حــقّ مــن نمـی‌گـردد کهن
تـو بفـرمــودی که حـق را یــاد کن
(۳/۳۳۲)
اقتباس از عبارت قرآنی «فَاذْکُرُونی‏ أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لی‏ وَ لا تَکْفُرُونِ»، (پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس بگزارید و با من ناسپاسی نکنید.)، (بقره، ۱۵۲). مفهوم آیه مذکور را در بیت می‌توان یافت.