جستجوی مقالات فارسی – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

هـر کـجـا انـدر جهـان فـال بـدست
در غـم انگـیـزی شـمـا را مشـتهاست
در مـثــال قـصّـه و فــال شمــاست
از مــیـــان جـانــتـــان دارد مـــدد
انـبـیــا گفـتـنـد فــال زشـت و بــد
(۳/۲۹۵۳، ۲۹۵۴، ۲۹۴۸ و ۲۹۵۵)
اقتباس از آیه «قالُوا إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ وَ لَیَمَسَّنَّکُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلیمٌ. قالُوا طائِرُکُمْ مَعَکُمْ أَ إِنْ ذُکِّرْتُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ»، (گفتند ما به شما فال بد زده‌ایم، اگر دست برندارید، شما را سنگسار می‌کنیم و از ما عذابی دردناک به شما می‌رسد. گفتند فال بدتان با شماست، آیا چون اندرز داده شود [یا فال بزنید؟]؛ حق این است که شما قومی تجاوز پیشه‌اید)، (یس،۱۸-۱۹). طبق مفاد آیه‌ی مذکور، مردم گمراه از روى نادانى، وجود پیامبران الهى را شوم و ناخجسته مى‌انگاشتند. مولانا مفهوم آیات را اقتباس و آن را تفسیر کرده است.
□
مـر یـکـی را او عـوض هفصد دهـد
بـا کـریمـی گـر کنـی احـسـان سزد
(۳/۲۹۸۰)
اقتباس از آیه «مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی‏ کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ»، (داستان کسانی که اموالشان را در راه خدا می‌بخشند همچون داستان دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه‌ای یکصد دانه؛ و خداوند برای هرکس که بخواهد [پاداشش را] چند برابر می‌کند و خداوند بخشایشگر داناست.)، (بقره، ۲۶۱). مولانا از مفهوم آیه در منطق تعلیمی استفاده کرده است.
□
شـد عبـادتـگـاهِ گـردن کــش سقــر
چـون عـبـادت بـود مـقصـود از بشـر
(۳/۲۹۸۶)
مصرع اول الهام از آیه «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ»، (و جن و انس را جز برای آنکه مرا بپرستند، نیافریده‌ایم.)، (ذاریات، ۵۶). مصرع دوم الهام از عبارت قرآنی «…أَ لَیْسَ فی‏ جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَکَبِّرینَ»، (… آیا منزلگاه متکبران در جهنم نیست؟)، (زمر، ۶۰) و «فی‏ جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ. عَنِ الْمُجْرِمینَ. ما سَلَکَکُمْ فی‏ سَقَرَ. قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ»، (که در بوستان هایی [هستند و] همپرسی می‌کنند. از گناهکاران که چه چیزی شما را به راه دوزخ کشاند؟ گویند از نمازگزاران نبودیم.)، (مدثر، ۴۰-۴۳). مولانا از مفهوم آیه و عبارت قرآنی الهام گرفته و می‌گوید از آنجا که هدف غایى از آفرینش بشر، عبادت و بندگى حق است، از اینرو عبادتگاه آدم‌هاى سرکش و طاغى، دوزخ است.
□
اهـل نـعمـت طاغیـنـد و مـاکــرنــد
زیـن سبـب بُد که اهل محنت شاکرند
(۳/۳۰۱۱)
مصرع دوم الهام از آیات «کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏. أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»، (چنین نیست، بی‌گمان انسان سر به طغیان برآورد. از این‌که خود را بی‌نیاز [و توانگر] بینید.)، (علق، ۶-۷).مولانا از مفهوم آیه در منطق تعلیمی و عرفانی استفاده کرده است.
□
غـرقـه گَـه بـاشـد ز فـرعـون عــوان
جــاده بــاشـد بـحـر ز اســرائیـلیـان
(۳/۳۰۲۹)
اقتباس از عبارت قرآنی «وَ جاوَزْنا بِبَنی‏ إِسْرائیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتَّى إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ…»، (و بنى‏اسرائیل را از دریا گذراندیم، آنگاه فرعون و سپاهیانش از روى ظلم و تجاوز سر در پى آنان نهادند، تا آنجا که او چون غرق شدن او را فراگرفت…)، (یونس، ۹۰). مولانا از مفهوم عبارت قرآنی استفاده کرده است و می‌گوید دریا براى قوم بنى اسرائیل مانند راهى وسیع مى‌شود، ولى براى فرعون ستمگر محلّ غرق شدن مى‌گردد.
□
بـحــر آن را رام شــد حـمّــال شــد
آتـش آن را رام چــون خلخــال شــد
بــاد آن را بـنــده و مـحـکــوم شــد
آهـن آن را رام شـد چــون مـوم شــد
(۳/۳۱۰۲-۳۱۰۳)
مصرع اول بیت اول اقتباس از آیه «قُلْنا یا نارُ کُونی‏ بَرْداً وَ سَلاماً عَلى‏ إِبْراهیمَ»، (گفتیم ای آتش بر ابراهیم سرد و سلامت شو)، (انبیاء، ۶۹). مصرع دوم بیت اول اقتباس از عبارت قرآنی «وَ جاوَزْنا بِبَنی‏ إِسْرائیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتَّى إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَق…»، (و بنى‏اسرائیل را از دریا گذراندیم، آنگاه فرعون و سپاهیانش از روى ظلم و تجاوز سر در پى آنان نهادند، تا آنجا که چون غرق او را فراگرفت…)، (یونس، ۹۰).
مصرع اول بیت دوم الهام از عبارت قرآنی «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً یا جِبالُ أَوِّبی‏ مَعَهُ وَ الطَّیْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدیدَ»، (و به راستی از خود به داود بخششی [و موهبتی] ارزانی داشتیم [و گفتیم] ای کوه‌ها و ای مرغان با او [در تسبیح] همنوایی کنید؛ و آهن را برای او نرم گردانیدیم.)، (سبأ، ۱۰). مصرع دوم بیت دوم الهام از عبارت قرآنی «وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ…»، (و برای سلیمان باد را [ رام گردانیدیم] که سیر بامدادیش یک ماهه راه و سیر شامگاهش یک ماهه راه بود…)، (سبأ، ۱۲) و «وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَهً تَجْری بِأَمْرِهِ إِلى‏ الْأَرْضِ الَّتی‏ بارَکْنا فیها وَ کُنَّا بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عالِمینَ»، (و برای سلیمان باد تندرو را [تسخیر کردیم] که به فرمان او به سرزمینی که برکتش بخشیده بودیم روان می‌شد، و به هرچیزی دانا [و توانا]

ییم.)، (انبیاء، ۸۱). مولانا در این دو بیت به معجزات پیامبران اشاره کرده و از مفهوم آیات در منطق تمثیلی تعلیمی بهره گرفته است تا بگوید تجارت با خدا تجارت پرسود و منفعتى است، چه سراى ناپایدار را با سراى پایدار معاوضه مى‌کنى.
□
وین خـرد بگــذاشـت پرّ و فر گرفت