سامانه پژوهشی – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

زنده معشـوقسـت و عـاشـق مــرده‌ای
جمله معـشـوقسـت و عـاشـق پـرده‌ای
(۱/۳۰)
اشاره به آیه‌ی «…کُلّ شیءِ هالِک إلّا وجهَه لَهُ الحَکم وَ اِلیه تُرجَعون.»، (… همه چیز فناپذیر است، مگر ذات او، حکم او راست، و به سوی او بازگردانده می‌شوید.)، (قصص، ۸۸). بیت از آیه در معنایی جدید بهره برده است که نمود آیه در مصرع دوم بیشتر و آشکارتر است.
□
زانـک زنگار از رُخش ممتاز نیـسـت
آیــنـت دانــی چـرا غـمـاز نـیـسـت
(۱/۳۴)
اقتباس از آیه‌ی « کَلاَّ بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ»، (چنین نیست بلکه آنچه کرده‌اند بر دل هایشان زنگار نهاده است.)، (مطفّفین، ۱۴). از آیه وام‌گیری شده ولی با تفسیری جدید.
□
هـر الـم را در کـف مـا مـرهمیـسـت
هر یکی از مـا مـسـیح عـالـمـیـسـت
(۱/۴۷)
اشاره به عبارات قرآنی«… وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتى‏ بِإِذْنِ اللَّهِ…» (… و به اذن الهی نابینای مادرزاد و پیس را بهبود می‌بخشم و مردگان را زنده می‌کنم…»، (آل عمران، ۴۹) و «… و تُبریءُ الأَکمهَ و الأَبرصَ بإِذنی…»، (… و به اذن من نابینای مادر زاد و پیس را بهبود می‌بخشیدی…)، (مائده، ۱۱۰).
در این بیت مولانا از داستان حضرت مسیح وام‌گیری نموده ولی آن را با نفسیر جدید برای بیان حازق بودن پزشکان استفاده می‌کند.
□
پـس خــدا بـنـمـودشان عـجز بـشــر
گـر خدا خواهـد نـگـفـتـنـد از بـطــر
(۱/۴۸)
اقتباس از عبارت قرآنی «وَ لا تَقُولُنَّ لشیءِ إِنّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً. إِلا أًن یَشاءَ اللهُ…» (و هرگز در هیچ کاری مگو که من فردا کننده‌ی آن کار هستم و [بگو] مگر آنکه خدا بخواهد…)، (کهف، ۲۴-۲۳). مولوی از مفهوم آیه برای بیان مقصود خود استفاده‌ می‌کند.
□
مـن چه گویم چون تـو می‌دانـی نهـان
کـای کـمینـه بـخششت مـلک جـهـان
(۱/۵۸)
اقتباس از آیات «یَعلمُ خائِنۀَ الأَعیُنِ و ما تُخفی الصُّدورُ. »، ([خداوند] خیانت چشم‌ها و آنچه در دل‌ها پنهان می‌داند.)، (غافر، ۱۹)؛ «ولقد خلقنا الإِنسانَ و نَعلَمُ ما تُوَسوِسُ بِهِ نَفسُهُ و نَحن اَقرَبُ مِن حَبلِ الوَرید.»، (و به راستی که انسان را آفریده‌ایم و می‌دانیم که نفسش چه وسوسه‌ای به او می‌کند و ما به او از رگ گردن نزدیکتریم.)، (ق، ۱۶). استفاده از آیات ذکر شده بابیان خلاقانه‌ی مولانا در مصرع دوم مشهود است. مولانا از عین عبارت قرآنی استفاده نکرده است ولی زیرکانه از مفهوم آن استفاده کرده است.
□
زود هم پــیدا کُـنَــش بــر ظــاهـرت
لـیـک گفـتی گرچـه مـی‌دانــم سِـرَت
(۱/۶۰)
مصرع اول اقتباس از آیه «اَلم یَعلَمُوا أَنَّ اللهَ یَعلمُ سِرَّهُم و نجویهُم و أَنَّ اللهَ عَلّامُ الغُیوبِ.»، (آیا نمی‌دانند که خداوند راز و نجوایشان را می‌داند و اینکه خداوند دانای راز‌های نهانی است.)، (توبه، ۷۸) و آیه «وَ إِن تَجهَر بالقولِ فإِنّه یَعلَمِ السرِّ وَ اَخفی.» (و اگر سخنت را آشکار کنی [یا پوشیده بداری] بدان که او هر راز و هر نهفته‌ای را می‌داند.)، (طه، ۷) که علام الغیوب بودن خداوند را با بیانی نو و خلاقانه بیان می‌کند.
□
بـی «شِری و بیع» و بی‌گـفت و شـنیـد
مـائــده از آســمــان در مـی‌رســیـد
بـی‌ادب گـفـتنـد کو ســیـر وعــدس
در مـیان قـوم مـوسـی چــنــد کــس
مـانـد رنــج زرع و بـیــل و داس‌مـان
منقـطـع شـد خـوان و نـان از آسـمـان